1. Koronavirüs nedir?

Cevap: Koronavirüsler, hayvanlarda veya insanlarda hastalığa neden olabilecek büyük bir virüs ailesidir. İnsanlarda, birkaç koronavirüsün soğuk algınlığından Orta Doğu Solunum Sendromu (MERS) ve Şiddetli Akut Solunum Sendromu (SARS) gibi daha ciddi hastalıklara kadar solunum yolu enfeksiyonlarına neden olduğu bilinmektedir. En son keşfedilen koronavirüs (SARS-CoV-2), koronavirüs hastalığına yani COVID-19’a neden olur.

2. COVID-19 nedir?

Cevap: COVID-19, insanları hasta eden en son keşfedilen koronavirüs (SARS-CoV-2)’ün neden olduğu bulaşıcı hastalıktır. Koronavirüs hastalığı 2019’un kısaltmasıdır. Bu yeni virüs ve hastalık, salgının Aralık 2019'da Çin'in Wuhan kentinde başlamasından önce bilinmiyordu.

3. COVID-19'un semptomları nelerdir?

Cevap: COVID-19'un en yaygın belirtileri ateş, yorgunluk ve kuru öksürüktür. Bazı hastalarda ağrı ve sızı, burun tıkanıklığı, burun akıntısı, boğaz ağrısı veya ishal olabilir. Bu semptomlar genellikle hafiftir ve yavaş yavaş başlar. Bazı insanlar enfekte olur, ancak herhangi bir semptom geliştirmezler ve kendilerini iyi hissetmezler. Çoğu insan (yaklaşık %80) özel tedaviye ihtiyaç duymadan hastalığı atlatır. COVID-19 olan her 6 kişiden yaklaşık 1'i ağır hastalanmakta ve nefes almakta güçlük çekmektedir. Yaşlı insanlar ve yüksek tansiyon, kalp problemleri veya diyabet gibi altta yatan tıbbi sorunları olanların ciddi hastalık geliştirme olasılığı daha yüksektir. Ateş, öksürük ve nefes almada zorluk çeken insanlar tıbbi yardım almalıdır.

4. SARS-CoV-2’un kuluçka süresi ne kadardır?

Cevap: “Kuluçka süresi”, virüse yakalanma ile hastalığın belirtilerini göstermeye başlama arasındaki zamandır. Çoğu tahminler COVID-19 için kuluçka döneminin 1-14 gün arasında olduğu yönünde olmakla beraber, en yaygın süre beş gündür. 

5. COVID-19 ile SARS aynı mıdır?

Cevap: Hayır. COVID-19'a neden olan virüs ve 2003 yılında Şiddetli Akut Solunum Sendromu (SARS) salgınına neden olan virüs genetik olarak birbiriyle ilişkilidir, ancak neden oldukları hastalık özellikleri oldukça farklıdır. SARS, COVID-19'dan daha ölümcül ama çok daha az bulaşıcıydı. 2003 yılından bu yana dünyanın hiçbir yerinde SARS salgını yaşanmadı.

6. COVID-19 nasıl yayılır?

Cevap: İnsanlar COVID-19'a SARS-CoV-2 virüsü taşıyan diğer insanlardan yakalanabilir. Hastalık, kişiden kişiye, COVID-19'lu bir kişi öksürdüğünde veya nefes verdiğinde yayılan küçük damlacıklardan veya ağızdan yayılabilir. Bu damlacıklar kişinin etrafındaki nesnelere ve yüzeylere düşer. Diğer insanlar daha sonra bu nesnelere veya yüzeylere dokunarak, sonra gözlerine, burnuna veya ağzına dokunarak COVID-19'a yakalanırlar. İnsanlar ayrıca, COVID-19 hastası bir insanın öksürüğü veya hapşırığı nedeniyle yayılan damlacıklar aracılığıyla da COVID-19'a yakalanabilirler. Bu yüzden hasta olan bir kişiden 1 metreden daha uzak durmak önemlidir

7. COVID-19 havadan mı geliyor?

Cevap: COVID-19'a neden olan virüs (SARS-CoV-2) esas olarak enfekte bir kişi öksürdüğünde, hapşırdığında veya konuştuğunda oluşan damlacıklar yoluyla bulaşır. Bazı araştırmalar SARS-CoV-2’nin havada asılı kalabildiğini göstermektedir. Bu nedenle kapalı alanların havalandırması çok önemlidir. COVID-19 hastası olan bir kişinin 1 metre yakınındaysanız veya kontamine bir yüzeye dokunup ellerinizi yıkamadan gözlerinize, burnunuza veya ağzınıza dokunarak virüsü solumak suretiyle enfekte olabilirsiniz. Dolayısıyla kişisel hijyenimize dikkat ederek ellerimizi su ve sabunla ya da alkol bazlı bir dezenfektanla temizlemeye önem gösterilmeli.

8. Kendimi korumak için maske takmalı mıyım?

Cevap: Sadece COVID-19 semptomlarını (özellikle öksürük) taşıyorsanız veya COVID-19 hastası olan birine bakıyorsanız maske takmak zorundasınız. Son yapılan çalışmalar maske takmanın insandan insana enfeksiyonun geçişini azalttığını göstermektedir. Kullanılan maskelerin ve eldivenlerin doğrudan çöpe atılması yanlıştır. Unutulmamalıdır ki, kendinizi ve diğerlerini COVID-19'a karşı korumanın en etkili yolları, ellerinizi sık sık temizlemek, öksürüğünüzü dirsekle veya kağıt mendil ile örtmek ve öksüren ya da hapşıran insanlardan en az 1 metre uzakta durmaktır.

9. Maske nasıl takılır, kullanılır, çıkarılır ve atılır?

Cevap: İlk olarak unutmayın ki maske öncelikle sağlık çalışanları, bakım görevlileri ve ateş ve öksürük gibi solunum semptomları olan kişiler tarafından kullanılmalıdır.

- Maskeye dokunmadan önce, ellerinizi alkol bazlı bir el dezenfektanı veya su ve sabun ile temizleyin.
- Maskede yırtık veya delik olup olmadığına dikkat edin.
- Maskedeki metal şeridin olduğu yerin burun tarafına geldiğinden emin olun.
- Maskenin doğru tarafının (renkli taraf) dışarıya baktığından emin olun.
- Maskeyi yüzünüze yerleştirin. Maskenin metal şeridini veya sert kenarını, burnunuzun şekline göre bastırın ve boşluk kalmamasına dikkat edin.
- Maskenin alt kısmını ağzınızı ve çenenizi kaplaması için aşağı doğru çekin.
- Kullandıktan sonra maskeyi çıkarın; maskenin potansiyel kontamine olmuş yüzeylerine dokunmamak için maskeyi yüzünüzden ve kıyafetlerinizden uzak tutmaya dikkat ederek kulakların arkasındaki elastik halkaları çıkarın.
- Kullanımdan hemen sonra maskeyi kapalı bir çöp kutusuna atın.
- Maskeye dokunduktan veya attıktan sonra ellerinizi temizleyin - Alkol bazlı dezenfektan kullanın veya gözle görülür şekilde kirlenmişse ellerinizi su ve sabunla yıkayın.

10. Yüz Maskeleri Güvenli Dezenfekte Edilerek Tekrar Kullanılabilir mi?

Cevap: Evinizde kirlenmiş maskeleri dezenfekte etmek için hiçbir şey kullanmayın. Lütfen maskelerinizi bir ev fırınında ısıtmayın!

Bazı N95 maskeler dezenfeksiyon işlemi uygulandığında filtreleme verimliliklerini koruyabilir. Ancak yapılan dezenfeksiyon işlemlerinin maskenin yüze oturumu, filtreleme özellikleri üzerindeki etkileri bilinmemektedir ve bu yöntemler onaylanmamıştır.

11. Bulaşık Makinesi Malzeme Dezenfeksiyonunda Nasıl Kullanılmalıdır?

Cevap: Beş dakika veya daha uzun bir süre boyunca 65°C veya daha yüksek bir sıcaklığa ulaşabilen ticari bulaşık makinesi ile eşyalar veya ekipmanlar dezenfekte edilebilirler. Alternatif olarak, 65°C veya üzerindeki sıcak su da kullanılabilir.

12. Kendimi korumak ve hastalığın yayılmasını önlemek için ne yapabilirim?

Cevap:

- Herkesin takip edebileceği koruma önlemleri

Uluslararası, ulusal ve yerel halk sağlığı otoritenizde bulunan COVID-19 salgınıyla ilgili en son bilgileri takip edin. Dünyadaki birçok ülkede COVID-19 vakaları ve salgınlar görüldü. Çin ve diğer bazı ülkelerdeki yetkililer salgınlarını yavaşlatmayı veya durdurmayı başardılar. Ancak, durum tahmin edilemez, bu yüzden en son haberler için düzenli olarak kontrol edin.

- Bazı basit önlemler alarak enfekte olma veya COVID-19'u yayma şansınızı azaltabilirsiniz:

1. Ellerinizi düzenli olarak ve alkol içeren bir el dezenfektanıyla temizleyin veya su ve sabun ile yıkayın.
Neden? Ellerinizi sabun ve su ile yıkamak veya alkol bazlı el dezenfektanıyla temizlemek ellerinizde olabilecek virüsleri öldürür.
2. Kendinizle öksüren veya hapşıran insanlar arasında en az 1 metre mesafe bırakın.
Neden? Birisi öksürdüğünde veya hapşırdığında, burun veya ağzından virüs içerebilecek küçük sıvı damlacıkları püskürtür. Çok yakınsanız, öksüren kişinin hastalığı varsa, COVID-19 virüsü de dahil olmak üzere damlacıkları soluyabilirsiniz. Bu da hasta olmanıza neden olabilir.
3. Göz, burun ve ağza dokunmaktan kaçının.
Neden? Yüzeylere dokunma ile virüsler alabilir. Eller ile virüs gözlerinize, burnunuza veya ağzınıza aktarabilir. Oradan, virüs vücudunuza girebilir ve sizi hasta edebilir.
4. Sizin ve çevrenizdeki insanların iyi bir solunum hijyeni uyguladığından emin olun. Bu, öksürdüğünüzde veya hapşırdığınızda ağzınızı ve burnunuzu dirsekle veya kâğıt mendil ile örtmek anlamına gelir. Ardından kullanılmış kâğıt mendili hemen atın.
Neden? Damlacıklar sayesinde virüs yayılır. İyi bir solunum hijyeni uygulayarak çevrenizdeki kişileri soğuk algınlığı, grip ve COVID-19 gibi hastalıklara yol açan virüslerden korursunuz.
5. Kendinizi iyi hissetmiyorsanız evde kalın. Ateş, öksürük ve nefes almada zorluk çekiyorsanız, tıbbi yardım alın ve öncesinde ALO 184’ ü arayın. Yerel sağlık kurumunuzun talimatlarını izleyin.
Neden? Ulusal ve yerel yetkililer bölgenizdeki durum hakkında en güncel bilgilere sahiptir. Önceden aramak, sağlık uzmanınızın sizi hızlı bir şekilde doğru sağlık kuruluşuna yönlendirmesini sağlayacaktır. Bu ayrıca sizi koruyacak ve virüslerin ve diğer enfeksiyonların yayılmasını önlemeye yardımcı olacaktır.

- COVID-19'un yayıldığı alanları (son 14 gün) ziyaret etmiş veya yakın zamanda ziyaret etmiş kişiler için koruma önlemleri:

1. Yukarıda belirtilen yönergeleri izleyin (Herkesin takip edebileceği koruma önlemleri)
2. Baş ağrısı, düşük dereceli ateş (37.3 oC veya üstü) ve hafif burun akıntısı gibi hafif semptomlarla bile iyileşene kadar kendinizi, evde kalarak izole edin. Eğer yakınlarınız size yiyecek gibi temel ürünleri tedarik ediyorsa onları ve diğer insanları enfekte etmemek için maske takın.
Neden? Başkalarıyla temastan ve tıbbi tesisleri ziyaret etmekten kaçınmak, bu tesislerin daha etkili çalışmasına ve sizi ve diğerlerini olası COVID-19 ve diğer virüslerden korumaya yardımcı olacaktır.
3. Ateş, öksürük ve nefes almada zorluk çekiyorsanız, derhal tıbbi yardım alın, çünkü bu solunum yolu enfeksiyonu veya diğer ciddi durumlardan kaynaklanabilir. Bu durumda yerel otoriteleri arayın ve en son seyahat geçmişinizi aktararak diğer seyahat edenlerle irtibat kurmalarını söyleyin.
Neden? Önceden aramak, sağlık uzmanınızın sizi hızlı bir şekilde doğru sağlık kuruluşuna yönlendirmesini sağlayacaktır. Bu ayrıca COVID-19 ve diğer virüslerin olası yayılmasını önlemeye yardımcı olacaktır.

13. Evcil hayvanımdan COVID-19'a yakalanabilir miyim?

Cevap: Günümüze kadar Hong Kong'da SARS-CoV-2 virüsü bulunmuş iki köpek ve Belçika’da bir kedi vakasının olmasına rağmen, bugüne kadar bir köpeğin, kedinin veya herhangi bir evcil hayvanın COVID-19'u bulaştırabileceğine dair bir kanıt yoktur. COVID-19 esasen enfekte bir kişi öksürdüğünde, hapşırdığında veya konuştuğunda üretilen damlacıklar yoluyla yayılır. 

14. İnsanlara bir hayvan kaynağından COVID-19 bulaşabilir mi?

Cevap: Koronavirüsler hayvanlarda yaygın olarak görülen büyük bir virüs ailesidir. Nadiren insanlar bu virüslerle enfekte olur ve daha sonra başkalarına bulaştırabilir. Örneğin, SARS-CoV misk kedileriyle ve MERS-CoV tek hörgüçlü develer aracılığıyla insanlara bulaşmıştır. COVID-19'un olası hayvan kaynakları ise henüz doğrulanmamıştır.

Canlı hayvan pazarlarını ziyaret ederken kendinizi korumak için hayvanlarla ve hayvanlarla temas eden yüzeylerle doğrudan temastan kaçının. Her zaman gıda güvenliği uygulamalarını doğru yaptığınızdan emin olun – temizle, çiğ etlerle diğer gıdaları ayır, iyi pişir ve soğut. Çiğ et, süt veya hayvan organlarını, çiğ tüketilen gıdaları kontamine etmemek için ve çiğ veya az pişmiş hayvansal ürünleri tüketmekten kaçının.

15. Antibiyotikler COVID-19’u önlemekte veya tedavi etmekte etkili midir?

Cevap: Hayır. Antibiyotikler virüslere değil bakteriyel enfeksiyonlara karşı etkilidir. COVID-19'a bir virüs (SARS-CoV-2) neden olur. Bu nedenle antibiyotikler bu hastalığı tedavi edemez. Antibiyotikler, COVID-19'un önlenmesi veya tedavisi için kullanılmamalıdır. Sadece bir bakteriyel enfeksiyonu tedavi etmek için bir doktor tarafından yönlendirildiğiniz takdirde antibiyotikleri kullanmalısınız.

16. COVID-19 atlatan bir kişi tekrar enfekte olabilir mi? 

Cevap: Cevabı henüz bilmememize rağmen, çoğu insan muhtemelen COVID-19'a neden olan spesifik koronavirüse en azından kısa süreli bağışıklık geliştirecektir. Bununla birlikte, yine de farklı bir koronavirüs enfeksiyonuna karşı duyarlı olursunuz. Ya da bu özel virüs, tıpkı influenza virüsünün her yıl yaptığı gibi mutasyona uğrayabilir. 

17. Virüs yüzeylerde ne kadar kalır?

Cevap: SARS-CoV-2’nin yüzeylerde ne kadar süre hayatta kaldığı kesin değildir, ancak diğer koronavirüsler gibi davrandığı düşünülmektedir. Çalışmalar, koronavirüslerin (SARS-CoV-2 virüsü hakkında ön bilgiler de dahil) yüzeylerde birkaç saat veya birkaç güne kadar kalabileceğini göstermektedir. Bu, yüzey tipi, ortam sıcaklığı veya neme bağlı olarak farklılıklar gösterebilir. 

Eğer bir yüzeyin enfekte olduğunu düşünüyorsanız, virüsü öldürmek ve kendinizi korumak için yüzeyi basit bir dezenfektanla temizleyin. Ellerinizi alkol bazlı bir dezenfektanıyla temizleyin veya su ve sabun ile yıkayın. Gözlerinize, ağzınıza veya burnunuza dokunmaktan kaçının.

18. Tezgah ve Reyon Yüzeyleri ile Self-Servis Hizmet Alanları Nasıl Temizlenmeli Ve Kullanılmalıdır?

Cevap: COVD-19'un gıda yoluyla bulaştığına dair CDC raporu yoktur, ancak kanıtlar COVD-19'un yüzeylerde saatlerce veya günlerce yaşayabileceğini göstermektedir.  Amerikan Hastalık Kontrol ve Korunma Merkezleri (CDC), COVID-19'un önlenmesi için temizlik ve ardından dezenfeksiyonun en iyi uygulama olduğunu tavsiye etmektedir. Amerika Birleşik Devletleri Çevre Koruma Ajansı (EPA) tarafından önerilen ticari dezenfektanlar, aşağıdaki sıklıkta pratik olarak kullanılmalıdır: 

- Alışveriş sepetleri, kendi kendine ödeme hatları, sayaçlar, kafe alanları (masalar, sandalyeler, bütün self servis yüzeyler, açık büfe / salata barı hatları, karıştırıcılar, şişeler, baharat reyonları, vb.)
- Tuvalet yüzeyleri: kapı kolları, musluklar, kulplar, vb. dâhil. Yüzeyleri sadece suyla silmekten kaçının ayrıca dezenfektan kullanın.
- Self servis alanlarındaki kaplar mümkün olduğunca sık değiştirilmelidir.
- Yönetim ne kadar sıklıkla kullanıldıklarını değerlendirmeli ve kararlar vermelidir 
- Mümkünse teması en aza indirmek için soslar ve mutfak eşyaları gibi self servis ürünlerini çalışan tezgâhının arkasına taşımayı düşünebilirsiniz.

19. Yapmamam gereken bir şey var mı?

Cevap: Aşağıdaki önlemler COVID-2019'a karşı etkili DEĞİLDİR ve zararlı olabilir:

-Sigara içmek
- Birden fazla maske takmak
- Birden fazla eldiven kullanmak
- Antibiyotik almak

Her durumda, ateş, öksürük ve nefes alma zorluğunuz varsa, daha şiddetli bir enfeksiyon geliştirme riskini azaltmak için erken tıbbi yardım alın ve son seyahat geçmişinizi sağlık uzmanınızla paylaştığınızdan emin olun.

20. Virüs mutasyona uğrayarak daha öldürücü hale mi geliyor? 

Cevap: Tüm virüsler zamanla mutasyona uğrar ve bu durum COVID-19’a neden olan virüs için de geçerlidir. Bir virüsün mutasyona uğrayan suşlarının ne kadar yayılacağı doğal seçilime bağlıdır. Bu, insanlar için en tehlikeli olanların yayılacağı anlamına gelmez, çünkü insanları hızla öldüren veya onları etkisiz hale getirecek kadar hasta yapan virüslerin bulaşma olasılığı daha düşük olabilir.

Çinli bilim insanları tarafından, Wuhan ve diğer şehirlerdeki hastalardan alınan 103 virüs örneğinin genetik analizi incelenmiştir. Bulgular, iki ana suşun L ve S olarak ortaya çıktığını düşündürmektedir. Ancak L suşu en yaygın tip olarak bulunurken (yaklaşık 103 hastanın 70%), S suşunun virüsün ata hali olarak tanımlanmıştır. Araştırmacılar L tipinin yaygınlığının zamanla etkinliğinin Wuhan’da azaldığını da belirtmişlerdir. Uygulanan karantinaların daha bulaşıcı olan L tipini azaltmış olabileceği de ayrıca belirtilmiştir (Tang et al., 2020). 

Dolayısıyla, bir virüs doğası gereği her zaman mutasyona uğrayabilir. Ancak bu her zaman virüsün daha öldürücü hale gelebileceği anlamına gelmemektedir.

21. Sabun, virüsü nasıl inaktif hale getiriyor?

Cevap: SARS-CoV-2 virüsü genetik materyalini çevreleyen, insan hücrelerine tutunmalarını sağlayan proteinlere ve yağ tabakasından oluşan bir çepere sahiptir. Sabun molekülleri de hem yağ hem de suya tutunabilirler. Sabun molekülleri ve virüs bir araya geldiğinde, sabun yağ kısmına tutunduğunda virüsleri öldürür ve suyla beraber yıkanarak gider. 

KAYNAKÇA

Harvard Health Publishing. (2020). Coronavirus Resource Center. Retrieved March 30, 2020 from https://www.health.harvard.edu/diseases-and-conditions/coronavirus-resou...

Stanford Medicine. (2020). Retrieved 30 March 2020, from https://stanfordmedicine.app.box.com/v/covid19-PPE-1-2

Tang, X. Wu, C., Li, X., Song, Y., Yao, X., Wu, X., Duan, Y., Zhang, H., Wang, Y., Qian, Z., Cui, J., Lu, J. (2020). On the origin and continuing evolution of SARS-CoV-2, National Science Review, nwaa036 doi: https://doi.org/10.1093/nsr/nwaa036

World Health Organization (2020). Q&A on coronaviruses (COVID-19). Retrieved March 30, 2020 from https://www.who.int/news-room/q-a-detail/q-a-coronaviruses